Kuklacı Öyküleri, Gölge Oyunu ve Karagöz-Hacivat Oyunu
Makale: Özhan Öztürk
Kuklacı Öyküleri, teorik olarak ilk insanların mağaralarda ateş karşısında ellerinin gölgelerini duvara yansıtarak kurguladığı oyunlara dek geri götürülebilen kuklacılığa farklı formlarda dünyanın her bölgesinde rastlanmakta olup, bu tür oyunlarda çoğunlukla izleyiciler (çocuklara ve yetişkinler) salt eğlendirilmemekte aynı zamanda sosyal, dini ve politik içerikli mesajlarda verilmektedir. Kuklalar el, çubuk, ip, gölge veya bunların birleşimleri şeklinde hazırlanmaktadır.
En Eski Kukla Oyunu Örnekleri
Avrupa’nın en ünlü kuklası Punchinello veya Mr. Punch adıyla bilinmekte olup, İngiltere’de 1600’lü yıllardan bu yana sergilenen Punch ve Judy adlı gösterilerde soytarı elbisesi giyen koca burunlu ve kambur kukla Mr. Punch’ı seslendiren kuklacı ağzındaki düzenek sayesinde törpü gibi ses çıkarmaktadır. Punch ve Judy gösterileri temelde değişmemekteyse de Avrupa’nın diğer ülkelerinde yöresel adlar almakta olup, Almanya’da Kasper ve Grete Hollanda’da Jan Klaassen ile Katrijn, İtalya’da Pulcinello ile Pulcinella, Danimarka’da Mester Jackel, Fransa’da Guignol, Rusya’da Petruşka ve Romanya’da Vasilaçe olarak bilinmektedir. Yunanistan ve Türkiye’de popüler olan Karagöz ve Hacivat gölge oyununun da Punch ve Judy kukla oyunuyla ilişkili olduğu iddia edilmiştir.
Japonya’da kuklacılık (ningyo-joruri) köklü bir geleneğe sahip olup, Kabuki ve Karakuri geleneklerinden etkilenen Bunraku kukla oyununun da Punch ve Judy öyküleri ile benzerliği bulunmaktadır.
Endonezya gölge tiyatrosu (Wayang kulit)
Endonezya’da gölge tiyatrosu (Wayang kulit), ipli ahşap kuklalar (Wayang golek) ve düz ahşap kuklalar (Wayang klitik) vasıtasıyla anlatılan öykülerde Hint efsanelerinin yerel versiyonları aktarılmaktadır. Dalang adı verilen tek bir kuklacı uzunca bir oyunda 100-500 arasında kukla kullanmaktadır. En eski kukla oyunu öykü dizisi wayang pura olup, Hindu dini öncesindeki yerel tarım, bereket, ölüm ve savaş (devlerle tanrılar arasında) motiflerini içermektedir.
Çin gölge oyunları
Çin’de ipli kuklacılığın köklü bir geçmişi ve zengin öykü çeşitlemesi bulunup bu tür kuklalar gösteri dışında aynı zamanda kötü ruhları kovmak ve tanrılara şükran sunmak amacıyla da kullanılmaktadır. Çin gölge oyunları efsane, masal ve yerel tarihle ilgili konuları işlerken, nispeten daha yeni olan el kuklaları çoğunlukla popüler Çin romanlarını anlatmakta Avrupa’dakinden farklı olarak Çin kuklacılığı çocukları eğlendirmekten ziyade bir gösteri sanatı olarak sunulmakta ve algılanmaktadır.
GÖLGE OYUNU NEDİR?
Işıkla aydınlatılmış bir perde arkasında hareket ettirilen deri ya da başka maddelerden kesilmiş insan veya hayvan motiflerinin ışık vurmasıyla perdeye düşen gölgelerinden yararlanılarak oynatılan oyunun adı olup, Çin veya Endonezya kökenli olduğu sanılmaktadır.
KARAGÖZ OYUNU NEDİR?
Karagöz, Türk gölge oyununun Hacivat’la birlikte iki temel karakterinden birisi olup, okumamış bir halk adamıdır. Hacivat’a karşıt kişiliğiyle halkın sağduyusunu simgelemekte, açık sözlü, patavatsız yapısından dolayı sürekli zor duruma düşmektedir. Lisan (Arapça ve Farsça bilir), görgü ve bilgi (Musiki, Matematik bilir, medrese eğitimi almıştır) sahibi Hacivat’ın kullandığı yabancı kelimeleri anlamayıp ya da bilerek onlara yanlış anlamlar yükleyen kaba saba bir halk adamı olan Karagöz oyunun temel niteliklerindendir. Ticaretten anlamayan Karagöz, müzmin işsiz olup Hacivat’ın bulduğu işlere girmekte ama hiç birisinde dikiş tutturamamakta, cahil yapısıyla ve şiddete başvurmaktan çekinmemektedir. İki farklı karakterin zıtlığının yarattığı gerginlik ve yanlış anlamalar izleyiciyi güldürecek
durumların ortaya çıkmasını sağlamaktadır. Karagöz’ün orijini tartışmalı olup, bazı oyunlarda Çingene olduğunu kendi ağzıyla itiraf etmekteyse de, Selçuklu döneminde Bizans İmparatorunun Çingene seyisi Sofyozlu Karagöz Bali Çelebi olduğu iddia edilmektedir. Benzer şekilde Çelebi lakabı İstanbullu güngörmüş birisi olan Hacivat’ın adının Hacı İvaz’ın deforme formu olan bir Rum soylusu olması muhtemeldir. ‘Karagöz ve Hacivat’ gölge oyununun kökeni hakkında farklı teoriler bulunmakta olup, çeşitli araştırmacılarca Çingene ve Bizans köklerinin yanı sıra Orta Asya hatta İspanya Yahudileriyle de bağlantı kurulmuştur. Yavuz Sultan Selim döneminde yaşayan İbn-i İlyas, gölge oyununun Anadolu’ya 16. yüzyılda Mısır’dan geldiğini bildirirken folklorist Metin And (1927-2008) ise oyunun 17. yüzyılda Mısır etkisinden kurtularak özgün formunu bulduğunu ileri sürmüştür.
Kaynak: Özhan Öztürk. Dünya Mitolojisi. Nika Yayınları. Ankara, 2016